Οι ευθύνες της γενιάς του Πολυτεχνείου για την κατάσταση στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης

Η «δοτή» κυβέρνηση Μαρκεζίνη, αλλά και ο ίδιος ο δικτάτορας Γεώργιος Παπαδόπουλος ανατράπηκαν από τον Δημήτριο Ιωαννίδη. Λίγους μήνες αργότερα, τον Ιούλιο του 1974, η τουρκική εισβολή στην Κύπρο οδήγησε στην πτώση της χούντας και στη μεταπολίτευση με τον σχηματισμό κυβέρνησης υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή.

Για το Πολυτεχνείο και τη «γενιά» του έχουν γραφτεί πάρα πολλά. Καθώς ανήκουμε στην επόμενη γενιά από αυτό, σκεφτήκαμε να καταθέσουμε και τις δικές μας απόψεις. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν ήταν κάτι που ξεκίνησε στις 17/11/1973. Στον φοιτητόκοσμο υπήρχε έντονος αναβρασμός από καιρό, λόγω μιας σειράς αυταρχικών αποφάσεων της χούντας που οδήγησαν, μεταξύ άλλων, στην κατάληψη του κτιρίου της Νομικής, στις 21 Φεβρουαρίου 1973.

Η απόφαση του Υπουργού Παιδείας Σιφναίου την 1η Νοεμβρίου 1973 να διεξαχθούν αρχαιρεσίες των φοιτητών μετά τις 15/2/1974 από εφορευτικές επιτροπές στις οποίες θα συμμετείχαν και δικαστικοί αντιπρόσωποι (!), καθώς και τα επεισόδια στο μνημόσυνο του Γεώργιου Παπανδρέου στις 4/11 με 70 τραυματίες και 37 συλληφθέντες, 17 από τους οποίους προσήχθησαν σε δίκη προοιωνίζονταν δραματικές εξελίξεις.

Οι συνελεύσεις των φοιτητών στις 14 Νοεμβρίου για το θέμα των αρχαιρεσιών σήμαναν ουσιαστικά αυτό που έμεινε στην ιστορία ως εξέγερση του Πολυτεχνείου. Η παραμονή χιλιάδων φοιτητών στο ΕΜΠ, ο ραδιοπομπός που ξεκίνησε τη λειτουργία του, τα συνθήματα εναντίον της χούντας, η κατάληψη των Πανεπιστημίων σε Θεσσαλονίκη και Πάτρα, καθώς και οι απλοί πολίτες που μπήκαν στο Πολυτεχνείο για συμπαράσταση των φοιτητών, οδήγησαν στην επέμβαση του Στρατού και της Αστυνομίας και, μοιραία, στο ξέσπασμα επεισοδίων από το απόγευμα της Παρασκευής 16/11, με τη ρίψη δακρυγόνων, καπνογόνων, στήσιμο οδοφραγμάτων και την αυθόρμητη συμπαράσταση του λαού στους φοιτητές. Καθώς η κατάσταση είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο, η χούντα αποφάσισε την εισβολή αρμάτων μάχης από το Γουδί, όπου βρισκόταν τότε το Κέντρο Εκπαίδευσης Τεθωρακισμένων στο ΕΜΠ.

Λίγο μετά τις 3μ.μ. της 17/11/1973 ένα άρμα ΑΜΧ-30 με επικεφαλής (αρχηγό πληρώματος) τον Υπίλαρχο (Υπολοχαγό) Μιχαήλ Γουνελά εισέβαλε στο Πολυτεχνείο, στην πόρτα του οποίου βρίσκονταν κρεμασμένοι πολλοί φοιτητές και πολλές φοιτήτριες. Βλέποντας το θηριώδες άρμα μάχης να έρχεται προς το μέρος τους οπισθοχώρησαν. Το άρμα γκρέμισε την καγκελόπορτα και διέλυσε μία Μερσεντές που είχαν τοποθετήσει πίσω της οι φοιτητές. Τότε τραυματίστηκαν η μετέπειτα καθηγήτρια του ΕΚΠΑ Πέπη Ρηγοπούλου και ένας Έλληνας οπερατέρ της γερμανικής τηλεόρασης.

Ακολούθησε μαζική εισβολή Στρατού και Αστυνομίας στο Πολυτεχνείο, 870 συλλήψεις φοιτητών και άλλων που βρίσκονταν μέσα στο Ίδρυμα και ανελέητοι ξυλοδαρμοί. Οι στρατιώτες, έφεδροι, που κλήθηκαν ξαφνικά να ξυλοκοπήσουν κορίτσια και αγόρια της ηλικίας τους, βρέθηκαν σε δύσκολη θέση. Όσο υπηρετήσαμε την θητεία μας όμως, γνωρίζουμε ότι άρνηση εκτέλεσης διαταγής την περίοδο της χούντας από έφεδρο, θα σήμαινε πιθανότατα την εν ψυχρώ δολοφονία του από κάποιον ανώτερό του. Εκείνοι που προστάτευσαν πολλούς φοιτητές πάντως ήταν οι Λοκατζήδες, άνδρες των Ειδικών Δυνάμεων, που προειδοποιούσαν μάλιστα τους Αστυνομικούς να μην «πειράξουν τα παιδιά».

Έχουν γίνει ατελείωτες συζητήσεις και έχουν γραφτεί πολλά για τους νεκρούς του Πολυτεχνείου. Πενήντα χρόνια μετά, οι διαμάχες συνεχίζονται. Μέσα στο Πολυτεχνείο υπήρχαν πολλοί τραυματίες, Άλλωστε είχαν «στηθεί» και πρόχειρα ιατρεία εντός του ιδρύματος. Υπήρξαν όμως πολλοί νεκροί και τραυματίες το Σαββατοκύριακο 17 και 18/11/1973, όταν επικράτησε το απόλυτο χάος.

Ακροβολιστές, ελεύθεροι σκοπευτές, άρματα μάχης, στρατιώτες, αστυνομικοί, προβοκάτορες, χαφιέδες και παρακρατικοί πυροβολούσαν αδιάκριτα. Ως πλέον αξιόπιστο θεωρούμε το πόρισμα του αείμνηστου εισαγγελέα Δ. Τσεβά, στο οποίο καταγράφονται 18 επώνυμοι νεκροί και 16 ανώνυμοι, 34 συνολικά και 1.103 τραυματίες. Ο 17χρονος Διομήδης Κομνηνός ήταν ο πρώτος νεκρός του Πολυτεχνείου, το βράδυ της 16/11. Ανάμεσα στους νεκρούς ήταν ένα εξάχρονο αγόρι στου Ζωγράφου, δύο άτομα από σφαίρες πολυβόλων αρμάτων (προφανώς τα βλήματα αρμάτων που αναφέρει ο Δ. Τσεβάς ότι προκάλεσαν αυτούς τους δύο θανάτους, ήταν σφαίρες πολυβόλου και ο αείμνηστος δικαστικός δεν γνώριζε την στρατιωτική ορολογία). Ως αποτέλεσμα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, στις 25/11/1973 ο Παπαδόπουλος ανατράπηκε από δυνάμεις φιλικά προσκείμενες στον διοικητή της Διεύθυνσης Ασφάλειας Στρατού Δημήτριο Ιωαννίδη. Πρόεδρος της Δημοκρατίας ορκίστηκε ο Στρατηγός Φαίδων Γκιζίκης και πρωθυπουργός ο Αδαμάντιος Ανδρουτσόπουλος.

Αυτή είναι σε αδρές γραμμές ιστορία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Λογικό είναι βέβαια ότι και στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, όπως και σε κάθε αντιστασιακή ενέργεια εναντίον ενός καθεστώτος, να υπάρχουν κάποιοι που έπαιξαν πρωταγωνιστικούς ρόλους και κάποιοι άλλοι/άλλες που έμειναν συνειδητά ή ασυνείδητα στο περιθώριο.

Οι περισσότερες και οι περισσότεροι ανήκουν στην δεύτερη κατηγορία. Ορισμένοι και ορισμένες μάλιστα προτίμησαν να αποσιωπήσουν την συμμετοχή τους στα γεγονότα της εποχής, μην θέλοντας να διεκδικήσουν κάτι, γι’ αυτό που θεωρούσαν χρέος και αυτονόητο. Και δεν ήταν μόνο φοιτητές και φοιτήτριες. Όπως γράφει σε βιβλίο του που εκδόθηκε πρόσφατα ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης (ο οποίος έχει καταγράψει ονομαστικά 25 νεκρούς της εξέγερσης) επρόκειτο για χιλιάδες εργάτες, οικοδόμους, μαθητές και μαθήτριες από τα φροντιστήρια του κέντρου της Αθήνας, μαθητές τεχνικών σχολών κ.ά., οι οποίοι κατέλαβαν τη Νομαρχία Αττικής, πολιόρκησαν το Υπουργείο Δημοσίας Τάξεως, έστησαν οδοφράγματα στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας για να εμποδίσουν την κάθοδο των αρμάτων μάχης κ.λπ. Πολλοί τραυματίστηκαν από πυροβολισμούς, ξυλοκοπήθηκαν κ.λπ. Η μόνη τους παρουσία ήταν στη δίκη των κατηγορουμένων για την αιματηρή καταστολή της εξέγερσης στα τέλη του 1975, όταν κάποιοι από αυτούς κατέθεσαν για τρία λεπτά τις προσωπικές τους μαρτυρίες.

Υπάρχουν επίσης και κάποια από τα πρωταγωνιστικά στελέχη της εξέγερσης, που ακολούθησαν ακαδημαϊκή σταδιοδρομία και ασχολήθηκαν αποκλειστικά με αυτή. Υπάρχουν όμως αρκετές και αρκετοί που ακολούθησαν πολιτική καριέρα, κατέλαβαν υπουργικούς θώκους και δημόσια αξιώματα και πρωταγωνίστησαν ή εξακολουθούν να πρωταγωνιστούν στα πολιτικά δρώμενα. Ας μην αναφερθούμε σε ονόματα, σίγουρα θα παραλείψουμε κάποιες ή κάποιους, ενώ για άλλες και άλλους ίσως υπάρχουν ενστάσεις για το πόσο ενεργή ήταν η συμμετοχή τους στα γεγονότα του Πολυτεχνείου.

Βέβαιο είναι ότι από τη στιγμή που οι συγκεκριμένοι εντάχθηκαν σε πολιτικά κόμματα ήταν υποχρεωμένοι να ακολουθήσουν τη γραμμή των κομμάτων. Όσες και όσοι υπουργοποιήθηκαν μπορούσαν ελάχιστα να παρεκκλίνουν από τα εκάστοτε κυβερνητικά προγράμματα. Θα μπορούσαν άραγε οι πρωταγωνιστές της εξέγερσης να αλλάξουν τη χώρα; Μήπως πρόδωσαν τα ιδανικά της γενιάς τους, όπως ακούγεται και γράφεται πολύ συχνά; Τι περιθώρια είχαν;

Τη δεκαετία του’80, πολλά στελέχη του ΠΑΣΟΚ, νέες και νέοι τότε, είχαν συμμετοχή στα γεγονότα του Νοεμβρίου 1973. Θα μπορούσαν όμως να πάνε κόντρα στον πανίσχυρο τότε, Ανδρέα Παπανδρέου; Ακολούθησαν οι κυβερνήσεις Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, Ανδρέα Παπανδρέου ως τις αρχές του ’96 και Κώστα Σημίτη ως το 2004. Τα περιθώρια ήδη είχαν στενέψει σημαντικά. Οι κυβερνήσεις Κώστα Καραμανλή και Γιώργου Παπανδρέου οδήγησαν τη χώρα στα μνημόνια και κάπου εκεί έλαβε τέλος το όνειρο…

Οι νεολαίοι κάθε εποχής έχουν όνειρα, δυναμική, ιδέες, θέληση και πιστεύουν ότι μπορούν να τα αλλάξουν όλα. Μεγαλώνοντας καταλαβαίνουν ότι κυνηγούσαν χίμαιρες, μπαίνουν στο μαγκανοπήγαδο της καθημερινότητας, συμβιβάζονται και ακολουθούν την πεπατημένη. Σίγουρα ανάμεσα στους πρωταγωνιστές της εξέγερσης του Πολυτεχνείου υπήρχαν και οραματιστές, ιδεολόγοι, άνθρωποι που δεν δέχτηκαν κανένα οφίκιο και έμειναν ασυμβίβαστοι. Κάποιοι άλλοι που πίστευαν ότι εντασσόμενοι σε πολιτικούς σχηματισμούς θ’ αλλάξουν την Ελλάδα, μάλλον διαψεύστηκαν… Ενσωματώθηκαν στο σύστημα και αφομοιώθηκαν από αυτό. Σίγουρα υπήρξαν και κάποιες/κάποιοι που θέλησαν, σκεπτόμενες/-οι υστερόβουλα να εξαργυρώσουν τη συμμετοχή τους στο Πολυτεχνείο.

Άποψή μας είναι ότι δεν μπορούμε να χρεώνουμε σε όλους αυτούς τους πολιτικούς τα όποια δεινά της χώρας. Μερίδιο ευθύνης σίγουρα έχουν. Μερίδιο ευθύνης έχουν και οι ψηφοφόροι τους. Μάλλον ορισμένοι υπερεκτίμησαν τις ικανότητες κάποιων πολιτικών της γενιάς του Πολυτεχνείου. Ας μην τους λιθοβολούν τώρα. Και όσοι είναι λίγο μεγαλύτεροι, ας σκεφτούν πώς ήταν η Ελλάδα το 1973 και πως είναι το 2023. Ας μην τα μηδενίζουμε όλα, αλλά και ας μη θεοποιούμε πρόσωπα και καταστάσεις. Ωραία είναι τα όνειρα, αλλά αυτή που κερδίζει πάντα είναι η πραγματικότητα, όσο δυσάρεστη κι αν είναι μερικές φορές…